प्रमुख मृगौला रोगहरू

मृगौलाका रोगहरूलाई मुख्यतया दुई भागमा विभाजन गर्न सकिन्छः

• औषधीबाट उपचार गर्ने सम्बन्धी रोग (मेडिकल) :

मृगौलाले काम नगर्ने र मुत्रप्रणालीको संक्रमण जस्ता रोग लाग्ने बिरामीहरूलाई मृगौला चिकित्सकहरूले उपचार गर्छन् । मृगौलाले काम गर्न छोड्ने समस्या भएका गम्भीर बिरामीहरूलाई डायलाइसिस र मृगौला प्रत्यारोपण जस्ता उपचार चाहिन्छ ।

• शल्यक्रियाबाट उपचार गर्ने सम्बन्धी (सर्जिकल) :

मृगौलामा पत्थरी र मुत्रप्रणालीमा क्यान्सर जस्ता बिरामीहरूको उपचारका लागि शल्यक्रिया आवश्यक हुन्छ ।

• नेफ्रोलोजिस्ट र युरोलोजिस्ट बीच के भिन्नता छ ?

मृगौलाका विशेषज्ञ चिकित्सकहरूलाई नेफ्रोलोजिस्ट भनिन्छ, जसले औषधीद्वारा उपचार गर्ने, डायलाइसिस गर्ने र मृगौलाको प्रत्यारोपण गर्ने व्यवस्था गर्दछन् । युरोलोजिस्टले भने शल्यक्रिया गरेर पत्थरी, फोका हटाउने, क्यान्सरको उपचार गर्ने जस्ता शल्यक्रिया गर्नुपर्ने रोगहरूको उपचार गर्छन् ।

मृगौला विफल हुनु (किड्नी फेल्योर)

शरीरका लागि हानिकारक पदार्थ छान्ने र फाल्ने तथा इलेक्ट्रोलाइटको सन्तुलन कायम गर्ने मृगौलाको क्षमतामा उल्लेखनीय ह्रास आउनुलाई मृगौलाले काम गर्न नसकेको वा किड्नी फेल्योर भनिन्छ । रगतमा क्रिएटिनिन र ब्लड युरियाको मात्रा बढी हुँदा प्राय मृगौलाले काम गर्न छोडेको हुन्छ । मृगौलाले काम गर्न नसकेको अवस्था प्राय दुई प्रकारका हुन्छन्ः मृगौलाले अचानक काम नगर्ने र मृगौलाको दीर्घ रोग (दीर्घकालीन रुपमा मृगौलाले काम नगर्ने) ।

मृगौलाले अचानक काम गर्न छोड्नु (एक्युट किड्नी इन्जुरी)

मृगौलाको काम गर्ने क्षमतामा अचानक कमी आउनु वा ह्रास हुनुलाई एक्युट किड्नी इन्जुरी भनिन्छ । यस्तो समस्याका अधिकांश रोगीहरूको पिसाबको मात्रा कम हुन्छ । झाडापखाला, धेरै बान्ता, औलो, रक्तचाप घट्नु, सेप्सिस र केही खास औषधीहरू यसका महत्वपूर्ण कारण हुन् । सही उपचार भएमा प्राय मृगौलाले पुन काम गर्न थाल्ने हुन्छ ।

मृगौलाको दीर्घरोग (क्रोनिक किड्नी डिजिज)

कैयौँ महिनादेखि वर्षौँसम्म क्रमशः, निरन्तर र पुरानो स्वस्थ अवस्थामा नफर्कने गरी मृगौलाले काम नगर्ने समस्यालाई मृगौलाको दीर्घरोग (क्रोनिक किड्नी डिजिज) भनिन्छ । यस्तो दीर्घरोगमा मृगौलाको काम गराई मन्द गतिमा तर निरन्तर रुपमा कम हुँदै जान्छ । लामो समयावधि पछि यो, त्यो अवस्थामा पुग्छ, जहाँबाट मृगौलाले पूर्णरुपमा काम गर्न छोड्छ । त्यो अत्यन्त जटिल तथा ज्यान नै जोखिममा पर्न सक्ने मृगौला

रोगको अवस्थालाई इन्ड स्टेज किड्नी डिजिज वा सी.के.डी. स्टेज ५ भनिन्छ । मृगौलाको दीर्घरोग एउटा सुसुप्त रहने रोग हो र प्राय यो रोग भएको थाहा नै पाइँदैन । यो रोगको प्रारम्भिक चरणमा संकेत र लक्षणहरू अत्यन्त कम हुन्छन् या त हुदैनन् । यसमा हुने आम लक्षणहरू भनेको बान्ता हुनु, सुन्निनु, उच्च रक्तचाप आदि हुन् । मृगौलाका दीर्घरोग हुनु पछाडिका दुईवटा सबैभन्दा महत्वपूर्ण कारण भनेको मधुमेह र उच्च रक्तचाप हो । हाम्रो देशमा भने पिसाबबाट प्रोटिन जाने रोग (ग्लोमेरुलोनेफ्राईटिस) पनि यसको प्रमुख कारण मध्ये एक हो । रक्त परीक्षण गर्दा क्रिएटिनिन र युरियाको मात्राबाट मृगौलाको कार्यक्षमता बारे थाहा हुन्छ । मृगौला धेरै खराब भएको छ भने रगतमा क्रिएटिनिन र युरियाको मात्रा बढ्न थाल्छ ।

यो रोगको प्रारम्भिक चरणमा बिरामीलाई सही औषधी र आहार सम्बन्धी जानकारी आवश्यक हुन्छ । यस रोगलाई निको पार्ने कुनै खास उपचार हुँदैन । के कुरा बुझ्नु जरुरी हुन्छ भने उमेर बढ्दै जाँदा मृगौलाको कार्यक्षमता पनि कमजोर हुन्छ । मधुमेह र उच्च रक्तचाप जस्ता समस्यालाई नियन्त्रण गर्न सकिएन भने उमेरसँगै मृगौलाको कार्यक्षमतामा पनि तीव्र गतिमा ह्रास हुन्छ ।

मृगौला धेरै खराब भयो भने अर्थात् क्रिएटिनिन ८ देखि १० मिलिग्राम प्रति डेसिलिटिर भन्दा बढी भयो भने या त मृगौला रोगको अन्तिम अवस्थाको लक्षणहरू देखिन थाल्यो भने औषधी र खानपानमा सुधार ल्याउँदा पनि बिरामीको अवस्थामा खासै सुधार आउँदैन । यस्तो अवस्थामा उपचारका दुईवटा विधि डायलाइसिस वा मृगौला प्रत्यारोपण गरिन्छ ।

मृगौलाले काम गर्न छोडेपछि शरीरमा सञ्चित बढी भएको शरीरका लागि हानिकारक पदार्थ र तरल पदार्थलाई बाहिर फाल्ने गरिने छान्ने प्रक्रिया नै डायलाइसिस हो । डायलाइसिसले दीर्घरोगीलाई निको पार्दैन । दीर्घरोगको अन्तिम अवस्थामा बिरामीलाई नियमित रुपमा डायलाइसिस गराई रहनु पर्ने हुन्छ । डायलाइसिसका दुईवटा विधि हुन्छन् । हेमोडायलाइसिस डायलाइसिसको सबैभन्दा बढी प्रयोग हुने विधि हो । हेमोडायलाइसिसमा विशेष मेसिनको सहयोगबाट शरीरलाई हानि गर्ने पदार्थ, बढी भएको तरल पदार्थ र नुनलाई बाहिर फालिन्छ । कन्टिन्युअस एम्बुलेटरी पेरिटोनियल डायलाइसिस यसको अर्को विधि हो जुन मेसिनको मद्दत बिनै घर वा कार्यालयमा गर्न सकिन्छ । मृगौला प्रत्यारोपण सबैभन्दा राम्रो उपचार विकल्प हो र अन्तिम अवस्थाको मृगौला रोगका लागि यो एकमात्र निको पार्ने उपचार विधि हो ।

मुत्रप्रणाली संक्रमण

पोल्ने वा निरन्तर पिसाब लागिरहने, पेटको तल्लो भागमा दुख्ने र ज्वरो आउने समस्या मुत्रप्रणाली संक्रमणको एउटा आम लक्षण हो । पिसाब परीक्षणबाट पिसाबमा पिप देखिए त्यसले मुत्रप्रणाली संक्रमण भएको संकेत गर्न सक्छ ।

मुत्रप्रणालीमा संक्रमण हुने अधिकांश बिरामीहरू उपयुक्त एन्टिबायोटिकको प्रयोगबाट राम्रो हुन्छन् । बालबालिकाहरूमा हुने संक्रमणमा भने विशेष ध्यान दिनुपर्छ । मुत्रप्रणालीमा हुने संक्रमणको उपचारमा ढिलाइ भयो वा अपर्याप्त भयो भने बालबालिकाको हुर्कंदो मृगौलालाई त्यसले नराम्रो क्षति पु¥याउँछ ।

नेफ्रोटिक सिन्ड्रोम

नेफ्रोटिक सिन्ड्रोममा देहायका कुराहरू पर्दछन्ः खुट्टा सुन्निने, अत्यधिक प्रोटिनुरिया (पिसाबमा प्रतिदिन ३ ग्राम भन्दा बढी प्रोटिन), हाइपोएल्बुमिनेमिया (रगतमा एल्बुमिन कमी) तथा रगतमा बढी कोलेस्टेरोल । नेफ्रोटिक सिन्ड्रोम मृगौलाको धेरै किसिमको रोगले गर्दा हुने हुनाले यसको कारण÷प्रकारको चाँडै पहिचान गर्न आवश्यक हुन्छ । उपचार पछि निको भएका केही विरामीको रोग बल्झीन पनि सक्छ भने, कसै कसैलाई लामो समयसम्म उपचार गर्नु पर्ने हुन्छ । नेफ्रोटिक सिन्ड्रोम भएका बालबालिकाको उपचार गरेको अवस्थामा दीर्घकालीन परिणाम राम्रो हुन्छ । उनीहरू सामान्य मृगौलाका साथ स्वस्थ जीवन बाच्न सक्छन ।

मृगौलाको पत्थरी

मृगौलाको पत्थरी एउटा महत्वपूर्ण मृगौला रोग हो । मृगौला, मुत्रवाहिनी नली र मुत्रथैलीमा पत्थरी देखिन सक्छ । मृगौलामा हुने पत्थरीको सामान्य लक्षण भनेको असह्य दुखाइ, वाकवाकी लाग्नु, बान्ता हुनु र पिसाबमा रगत देखिनु आदि हुन् । तर मृगौलाको पत्थरी भएको केही मानिसहरूमा लामो समयसम्म पनि कुनै लक्षण नदेखिन सक्छ, यसलाई साइलेन्ट स्टोन पनि भनिन्छ । पत्थरीको निदानका लागि पेटको एक्सरे र अल्ट्रासाउन्ड गरिन्छन् अधिकांशतः साना आकारका पत्थरीहरू प्रशस्त तरल पदार्थ पियो भने पिसाबसँगै निस्किन्छन् । पत्थरीले अत्यधिक दुखायो भने, संक्रमण गरायो भने, मुत्रनलीमा अवरोध सिर्जना ग¥यो भने वा मृगौलालाई क्षति गरायो भने यसलाई निकाल्नु आवश्यक हुन्छ । पत्थरी निकाल्ने उपयुक्त उपाय पत्थरीको आकार, बसेको ठाउँ र प्रकारमा निर्भर हुन्छ । पत्थरी उपचार गर्ने विधि भनेको लिथोट्रिप्सी, इन्डोस्कोपी (पी.सी.एन.एल., साइटोस्कोपी र युरेटोस्कोपी) तथा शल्यक्रिया हुन् । पत्थरी पुनः हुने सम्भावना ५० देखि ८० प्रतिशत हुने भएकाले बढी झोल पदार्थ खानु, आहारलाई नियन्त्रण गर्नु र समय समयमा परीक्षण गर्नु आवश्यक हुन्छ ।

बिनाइन प्रोस्टेटिक हाइपरप्लेजिया (बी.पी.एच.)

प्रोस्टेट ग्लान्ड पुरुषहरूमा मात्र हुन्छ । यो मुत्रथैली भन्दा ठीक मुनि हुन्छ र यसले मुत्रनलीको (युरेथ्रा) प्रारम्भिक भागलाई घेरेको हुन्छ । प्रोस्टेट ग्लान्ड ५० वर्ष उमेर पुगेपछि बढ्न थाल्छ । बढेको प्रोस्टेट ग्लान्डले मुत्रनलीलाई च्याप्छ र खासगरी वृद्ध पुरुषहरूलाई यसले पिसाब फेर्नमा समस्या सिर्जना गराउँछ । बी.पी.एच. डाक्टरले जाँचेर र भीडियो एक्सरे गरेर निदान गरिन्छ । यी विरामीहरूको रक्तचाप सामान्य वा बढी रहन सक्छ । त्यसै गरी रगतमा क्रियटिनीनको मात्रा पनि सामान्य या बढी हुन सक्छ । बिनाइन प्रोस्टेटिक हाइपरप्लेजियाको मुख्य लक्षण भनेको बढी पिसाब लाग्नु (विशेष गरी राति) र पिसाब गरिसके पछि पिसाब चुहिनु हो । बिनाइन प्रोस्टेटिक हाइपरप्लेसियाको हल्कादेखि सामान्य लक्षण देखिएका धेरै बिरामीहरूलाई औषधोपचारबाट लामो समयसम्म प्रभावकारी रुपमा उपचार गर्न सकिन्छ । कडा लक्षण देखिएका र ठूलो प्रोस्टेट भएका धेरै बिरामीहरूलाई इन्डोस्कोपीबाट प्रोस्टेट ग्लान्ड हटाउनुपर्ने (तास्नु पर्ने – यो विधिलाई टि.यु.आर.पी. भनिन्छ) हुन्छ

स्रोत : Kidney Education Foundation